Hàng loạt công trình thủy điện lớn đang được xây dựng trên dòng chính Mekong là thách thức đối với hợp tác giữa các nước trong lưu vực. Vấn đề sông Mekong không còn đơn giản là câu chuyện nước Mêkông là con sông lớn nhất ở Đông Nam Á, bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng, chảy qua lãnh thổ của 6 nước là Trung Quốc, Myanma, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Sông Mêkông có chiều dài dòng chính là 4.880 km, diện tích lưu vực 795.000 km2 và tổng lượng dòng chảy hàng năm 475 tỉ m3. So với các lưu vực sông trên thế giới, Mêkông đứng thứ 8 về tổng lượng dòng chảy, thứ 12 về chiều dài và thứ 21 về diện tích lưu vực.
Mêkông là quê hương sinh sống của trên 80 triệu người với trên 100 dân tộc khác nhau, làm thành một trong những vùng đa dạng văn hoá nhất trên thế giới. Lưu vực Mêkông là nơi sản xuất một lượng lúa gạo đủ nuôi sống 300 triệu người và cũng là một trong những vùng có sản lượng cá nước ngọt lớn nhất trên thế giới. Trong lưu vực có trên 1.300 loài cá sinh sống và chế độ dòng chảy dao động theo mùa đã cung cấp môi trường và thức ăn cho các loài động vật thuỷ sinh của lưu vực.
Ủy hội Sông Mêkông (MRC) được thành lập năm 1995 theo một điều khoản của Hiệp định Phát triển Bền vững Lưu vực sông Mêkông (Hiệp định Mêkông 1995) được 4 quốc gia hạ lưu vực (Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam) ký kết ngày 5/4/1995. Việc ký Hiệp định Mêkông 1995 khẳng định thiện chí của các quốc gia hạ lưu vực tiếp tục duy trì, phát triển cơ chế hợp tác Mêkông đã hình thành từ 1957 với mong muốn hợp tác phát triển bền vững và gìn giữ nguồn tài nguyên thiên nhiên chung. Hợp tác Mêkông trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm cùng với những biến động chính trị trong khu vực.
Cơ hội lớn nhất cho hợp tác Mêkông là sự công nhận và hỗ trợ lớn lao từ cộng đồng quốc tế dành cho những nỗ lực hợp tác bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường của vùng hạ lưu vực trong hơn 50 năm qua. Có thể nói sự hỗ trợ to lớn của cộng đồng quốc tế cùng với sự nỗ lực của các quốc gia thành viên đã bảo đảm duy trì và phát triển cơ chế hợp tác quan trọng này.
Tuy nhiên hợp tác Mêkông luôn đối mặt với các thách thức. Trung Quốc và Myanma là hai quốc gia có một phần lãnh thổ nằm ở thượng nguồn lưu vực, đóng góp lớn vào tổng lượng dòng chảy sông Mêkông nhưng không tham gia cơ chế hợp tác Mêkông.
Đặc biệt là Trung Quốc (đóng góp 18% tổng lượng dòng chảy lưu vực) đã và đang phát triển mạnh mẽ các công trình hồ chứa thủy điện lớn trên dòng chính Mêkông. Tác động có thể có của các công trình thủy điện này đang là mối quan ngại cho các quốc gia hạ lưu vực.
Bên cạnh đó, sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế và sự gia tăng dân số nhanh chóng của các các quốc gia thành viên của Ủy hội Sông Mêkông đã và đang tạo sức ép ngày càng lớn lên nguồn tài nguyên nước và các tài nguyên liên quan của chính hạ lưu vực Mêkông và điều này cũng tạo ra thách thức ngày càng lớn đối với hợp tác Mêkông.
Áp lực lên tài nguyên lớn nhất đó là do nhu cầu năng lượng gia tăng nhanh chóng. Các quốc gia có nguồn tiềm năng thủy điện ở hạ lưu vực đã nhìn nhận đây là nguồn lợi không thể không khai thác, hàng loạt các công trình thủy điện trên dòng nhánh đã và được xây dựng và nhiều bậc thang thủy điện lớn trên dòng chính sông ở hạ lưu Mêkông đang tiến hành những nghiên cứu và khảo sát để chuẩn bị xây dựng.
Theo những nghiên cứu đánh giá của chính Ủy hội Sông Mêkông, ngoài những lợi ích kinh tế do các công trình thủy điện mang lại, ở các mức độ khác nhau, các công trình thủy điện đơn mục tiêu này đều có tác động tiêu cực đến hạ lưu như làm thay đổi phân bố dòng chảy, giảm đáng kể lượng phù sa xuống hạ lưu, giảm lượng dinh dưỡng cho cá, tác động đến hình thái sông tăng sói lở bờ và cản trở giao thông thủy.
Những biện pháp giảm thiểu các tác động tiêu cực cũng đã được các quốc gia có công trình và Ủy hội Sông Mêkông nghiên cứu đề xuất, tuy nhiên một khi hàng loạt các công trình thủy điện lớn được xây dựng trên dòng chính Mêkông, thách thức đối với hợp tác Mêkông sẽ gia tăng.
Đồng thời với thủy điện, áp lực sử dụng nước trong nông nghiệp và các ngành kinh tế đòi hỏi cần có lượng nước bổ sung từ ngoài lưu vực, nguồn nước sông Mêkông cũng được nhắm đến như là giải pháp cho vấn đề bổ sung nước. Các đề án, dự án chuyển nước ngoài lưu vực đã có thời điểm được nêu trên công luận.
Những giải pháp giảm thiểu, cơ chế đánh đổi v..v…, tất cả vẫn đang được đặt ra trong và ngoài khuôn khổ hợp tác Mêkông.
Thách thức đối với lưu vực và đối với hợp tác Mêkông sẽ gia tăng hơn rất nhiều trong điều kiện có biến đổi khí hậu và mực nước biển dâng. Với đồng bằng sông Cửu Long Việt Nam, nhiều nhà khoa học đã lên tiếng cảnh báo sẽ chịu tác động kép từ cả thượng lưu xuống và từ biển vào.
Sự hy vọng vào cơ chế hợp tác Mêkông có thể “hóa giải” được các thách thức trên. Hợp tác Mêkông đã đánh dấu một mốc quan trọng, đúng 15 năm sau ngày ký kết Hiệp định Mêkông 1995, ngày 5/4/2010, Hội nghị Thượng đỉnh Mêkông lần đầu tiên được tổ chức tại Hua Hin (Thái Lan) với cam kết chính trị mạnh me:
“Chúng tôi, các nhà lãnh đạo của bốn Chính phủ tuyên bố rằng, dựa trên những thành tựu của 15 năm thực hiện Hiệp định Mêkông, việc hợp tác hơn nữa trong những năm tới giữa Chính phủ các nước thành viên là rất cần thiết nhằm tối ưu hoá việc sử dụng đa mục tiêu tài nguyên nước và vì lợi ích chung của tất cả các nước ven sông, để tránh bất kỳ tác động bất lợi nào do các hiện tượng tự nhiên và con người gây ra, và bảo vệ giá trị lớn lao của các hệ sinh thái tự nhiên và cân bằng sinh thái”. (Tuyên bố chung Hua Hin, 5/4//2010).
Phát triển là không dừng lại, nhưng phát triển bền vững là con đường tồn tại lâu dài. Với các con sông quốc tế nói chung và sông Mêkông nói riêng, tài nguyên nước và là tài sản chung của các quốc gia cùng chia sẻ, lợi ích của tất cả các quốc gia cần được tôn trọng. Tuy nhiên nguyên tắc chia sẻ công bằng và hợp lý nguồn tài nguyên nước là nguyên tắc được luật pháp quốc tế công nhận.
Với lịch sử hợp tác lâu dài với sự hỗ trợ to lớn từ cộng đồng quốc tế, đứng trước thách thức mới, hy vọng các quốc gia hạ lưu vực Mêkông sẽ tìm ra đường đi để tiếp tục bảo vệ và phát triển nguồn nước sông Mêkông vì các thế hệ hôm nay và mai sau./.
(Theo TS. Đào Trọng Tứ – Vietnamnet)
