Quy hoạch hồ chứa thủy điện, thủy lợi: Hầu hết chưa đánh giá tác động môi trường chiến lược

tt49Hồ chứa nước là cơ sở hạ tầng để sử dụng tổng hợp tài nguyên nước lưu vực sông, có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo đảm an ninh về nguồn nước cho con người, phục vụ phát triển bền vững kinh tế, xã hội và môi trường. Tuy nhiên, hầu hết quy hoạch hồ chứa mới chỉ có đánh giá tác động môi trường mà chưa đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) như quy định của pháp luật.

 

Chưa đánh giá ĐMC

Hiện nay, cả nước đã xây dựng hơn 2.100 hồ chứa có dung tích mỗi hồ từ 0,5 triệu m3 trở lên với tổng dung tích trữ nước gần 41 tỷ m3, khai thác được trên 8000 MW điện, chiếm gần 40% tổng công suất lắp máy của toàn hệ thống điện quốc gia; bảo đảm nước tưới cho trên 50 vạn hécta, góp phần bảo đảm an ninh lương thực và năng lượng cho đất nước. Hiện tại, Việt Nam đang xây dựng khoảng gần 240 hồ, tổng dung tích hơn 21 tỷ m3, công suất lắp máy gần 9.000 MW và trên 500 hồ đã có quy hoạch sẽ được xây dựng trong vài năm tới, tổng dung tích gần 4 tỷ m3, công suất lắp máy hơn 4.200 MW.

Tuy nhiên, PGS.TS. Lê Bắc Huỳnh cho rằng, hầu hết quy hoạch hồ chứa mới chỉ có đánh giá tác động môi trường mà chưa đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) như quy định của pháp luật. Việc đánh giá tác động môi trường của đa số các dự án thủy điện, thủy lợi chưa tốt, chưa đánh giá hết được tác động môi trường mà dự án gây ra, chưa quan tâm đánh giá đầy đủ, đúng mức ảnh hưởng tới các tài nguyên và môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Đáng chú ý là các tác động đến nguồn nước cả về số lượng, chất lượng, chế độ dòng chảy, đến các nhu cầu khai thác, sử dụng nước khác, nhu cầu nước cần thiết để đẩy mặn trong mùa kiệt, bảo đảm duy trì đời sống bình thường của dòng sông ở hạ du.

Các chuyên gia môi trường nhận định, hiện tại, hoàn toàn thiếu việc đánh giá tác động tổng hợp của hệ thống bậc thang các hồ chứa trên lưu vực sông hoặc một địa phương nên không thấy rõ được những tác động rất bất lợi của toàn bộ các công trình trên lưu vực, do đó thiếu những biện pháp giảm thiểu tác động hoặc biện pháp hạn chế cần thiết.

Các chủ đầu tư, chủ công trình thực hiện chưa nghiêm chỉnh các cam kết về bảo vệ môi trường, nhiều cam kết trong ĐTM không được chủ đầu tư thực hiện một cách triệt để như: Không thu dọn lòng hồ như quy định, không bảo đảm duy trì dòng chảy tối thiểu, vận hành không theo quy trình hoặc chỉ vì lợi ích của tổ chức, cá nhân nên gây gia tăng lũ ở hạ du, suy kiệt nguồn nước ở hạ du… Việc giám sát thực hiện các cam kết trong ĐTM hoặc ĐMC thiếu thường xuyên và không chặt chẽ từ các cơ quan quản lý ở Trung ương và địa phương.

Quy hoạch vỡ vụn môi trường sinh thái

Quy hoạch phát triển thủy điện đang “chặt nát” các dòng sông tự nhiên, thành từng khúc nhỏ với những điều kiện dòng chảy, nguồn nước rất khác biệt so với tự nhiên theo hướng ngày càng xấu.

Việc xây dựng công trình đều ở vùng núi cao đầu nguồn nên thường làm mất đất là kèm theo mất rừng ngay trong lòng hồ, đồng thời còn mất đất – rừng cho xây dựng các hạng mục công trình khác, như xây dựng nhà điều hành, các công trình đập, tràn, nhà máy, nhất là đường giao thông lên công trình vào nhà máy, đường tải điện,… đều kéo theo mất rừng đầu nguồn, mất đất, di dân tái định cư và phát sinh nhiều vấn đề… Theo ước tính diện tích đất, rừng bị mất do xây dựng công trình thủy điện ở nước ta năm 2010 là 275.697 ha, dự báo năm 2015 là 536.598 ha; 2020 là 651.996 ha

Các chuyên gia nhận định, trong điều kiện ở miền Trung, nhất là ở khu vực Bắc và Trung Trung Bộ – nơi vùng núi cao áp sát thường cách dưới 30 – 50km, các đồng bằng nhỏ hẹp đông dân cư, tập trung các thị xã, thành phố nên sẽ rất nguy hiểm nếu tiếp tục xây dựng những hồ chứa trên núi cao 500 – 800 mét, như đã và đang xây dựng các hồ chứa Hương Sơn, Vũ Quang, Hố Hô và nhiều hồ chứa ở Thừa Thiên – Huế… Một khi xảy ra sự cố vận hành hoặc sự cố vỡ đập sẽ dẫn đến thảm họa cho hạ du.

Bất cập trong quản lý vận hành hồ chứa

Nhiều ý kiến của các chuyên gia về tài nguyên nước, thủy lợi, thủy điện, liên quan đến phòng chống thiên tai, khai thác, sử dụng nguồn nước về nội dung, giải pháp kỹ thuật trong vận hành các hồ chứa thủy điện cũng như các ý kiến thẩm định các quy trình vận hành công trình hầu như các chủ công trình và nhất là các cơ quan quản lý cấp trên liên quan không hoặc rất ít khi tiếp thu, sửa chữa. Nhiều ý kiến của Bộ TN&MT liên quan đến bổ sung các nhiệm vụ vận hành công trình như : Chế độ vận hành phòng, chống lũ, điều tiết nước bảo đảm duy trì dòng chảy tối thiểu ở dưới hạ du… chưa được xem xét đúng mức trong quá trình hoàn chỉnh, thẩm định phê duyệt quy trình vận hành.

Chính vì vậy, đa số các quy trình vận hành các hồ chứa vừa và lớn trên cả nước, nhất là các công trình hồ chứa ở miền Trung, trong nội dung quy trình tuy đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt (UBND cấp tỉnh hoặc Bộ Công Thương), nhưng hoàn toàn thiếu hoặc quy định không hợp lý về vận hành công trình, vận hành liên công trình hồ chứa để điều tiết cắt giảm lũ cũng như bảo đảm nguồn nước tối thiểu cần thiết đáp ứng các yêu cầu dùng nước ở hạ du.

Nhiều công trình chưa thực hiện nghiêm chỉnh các quy định của quy trình vận hành nên đã gây những hậu quả xấu cho hạ du và bản thân công trình. Trong xây dựng cũng như quản lý vận hành công trình, các chủ đầu tư hoặc chủ công trình đều không thực hiện việc thu thập thông tin khí tượng thủy văn cần thiết nên thường vận hành không hợp lý, có trường hợp gây lũ về sớm, lên quá nhanh, làm gia tăng mức độ ngập lụt như trong lũ lụt.

Cụ thể, năm 2009, đã xảy ra lũ lụt ở hạ lưu sông Hương – Bồ do sự cố vận hành cửa van công trình thủy điện Bình Điền; sông Vu Gia – Thu Bồn do xả nước từ công trình A Vương, sông Ba do vận hành xả lũ của công trình sông Ba Hạ.

Mới đây nhất, trong trận lũ lụt lịch sử ở Hà Tĩnh, Quảng Bình do sự cố công trình thủy điện Hố Hô, Kẻ Gỗ gây thiệt hại lớn về người và của. Việc xây dựng công trình không bảo đảm phương án chống lũ cần thiết hoặc công trình không an toàn dẫn đến vỡ đập gây hậu quả nghiêm trọng cho hạ du như trường hợp vỡ đập Cửa Đạt năm 2007 khi đang thi công, vỡ đập Khe Mơ ngày16/10/2010 khi đang sửa chữa; vỡ đập Z20, vỡ đập Thầu Dầu năm 2008… Đây là những bài học và là những lời cảnh báo!

(Theo Phạm Xuân-tainguyenmoitruong.com.vn)