Những năm gần đây, tình trạng hạn hán, thiếu hụt nguồn nước ở nước ta xảy ra ngày càng nhiều. Cạnh tranh giữa sử dụng nguồn nước cho phát điện và các nhu cầu tiêu thụ nước khác, nhất là cho sản xuất nông nghiệp ở hạ du một số lưu vực sông lớn như sông Hồng, sông Vu Gia – Thu Bồn… đang diễn ra ngày càng phức tạp.
Riêng các tháng cuối năm 2006, đầu năm 2007, lượng nước vùng hạ lưu sông Hồng thiếu hụt nghiêm trọng làm cho mực nước sông Hồng tại Hà Nội đã xuống thấp nhất trong hơn 100 năm qua. Tình trạng thiếu nước không chỉ xảy ra với sản xuất nông nghiệp, mà còn cho nhiều nhu cầu khác như cấp nước sinh hoạt, bảo đảm lượng dòng chảy cần thiết để bảo vệ lòng sông, giao thông đường thủy, nuôi trồng thủy sản và đẩy mặn… Ở những vùng, những lưu vực sông đang xảy ra hoặc có nguy cơ xảy ra cạnh tranh giữa các ngành, các địa phương dùng nước thì việc phân bổ, chia sẻ sao cho bảo đảm nguyên tắc công bằng và sử dụng nguồn nước hiệu quả là yêu cầu quan trọng để giải quyết mâu thuẫn. Ở những vùng này cần được quan tâm, làm sớm công tác quy hoạch, phân bổ TNN.
Nghị định của Chính phủ về Quản lý lưu vực sông có nêu rõ: Quy hoạch lưu vực sông gồm các quy hoạch thành phần, trong đó có Quy hoạch phân bổ TNN. Một trong số những nội dung chủ yếu của Quy hoạch phân bổ TNN là: Xác định thứ tự ưu tiên và tỷ lệ phân bổ TNN trong khai thác, sử dụng TNN cho cấp nước sinh hoạt, cho các mục đích sử dụng nước khác bao gồm cả nhu cầu cho bảo vệ môi trường trong trường hợp hạn hán, thiếu nước.
Vấn đề đặt ra là khi thiếu nước, có sự cạnh tranh về khai thác, sử dụng nước thì dựa vào cơ sở nào để xác định thứ tự ưu tiên và tỷ lệ phân bổ TNN một cách hợp lý? Trong những trường hợp như vậy, ngoài việc bảo đảm cấp nước cho sinh hoạt cần được ưu tiên hàng đầu, thì hiệu quả kinh tế của việc sử dụng một đơn vị thể tích nước (m3) có thể được coi là các tiêu chí dùng để phân tích các kịch bản xác định mức độ ưu tiên và tỷ lệ phân bổ TNN. Bên cạnh đó, các chủ trương, chính sách của Ðảng và Nhà nước về công bằng xã hội, xóa đói, giảm nghèo, an ninh lương thực… cũng phải được tính đến trong quy hoạch phân bổ TNN.
Trong tình huống hạn hán, thiếu nước xảy ra, theo chúng tôi có thể áp dụng một số nguyên tắc sau đây để xác định thứ tự ưu tiên cấp nước cho các ngành khai thác, sử dụng khác nhau sau khi đã bảo đảm cấp và trữ đủ lượng nước cho sinh hoạt.
Một là, ưu tiên cấp nước theo hiệu quả kinh tế sử dụng nước cao nhất: Tất cả hoặc một phần lớn lượng nước còn lại sẽ được ưu tiên cho những ngành nào có hiệu ích sử dụng nước cao nhất, trên cơ sở một đơn vị thể tích nước (m3) hoặc lưu lượng nước (m3/s). Nhưng, lợi ích kinh tế do những ngành được ưu tiên cấp nước đó đem lại phải được san sẻ cho các ngành khác chịu thiệt hại do thiếu nước, không có nước để sản xuất, phát triển.
Hai là, ưu tiên cấp nước theo mức bảo đảm cấp nước (hay tần suất thiết kế): Lượng nước còn lại sẽ được phân bổ theo mức bảo đảm cấp nước thiết kế của các ngành dùng nước trên cơ sở của tần suất lượng nước đến. Như vậy, ngành nào có mức bảo đảm cấp nước cao sẽ có thứ tự ưu tiên cấp nước cao, ngành nào có mức bảo đảm cấp nước thấp thì đành phải chấp nhận rủi ro.
Ba là, cấp nước theo tỷ lệ đã được phân bổ: Lượng nước còn lại sẽ được phân bổ theo tỷ lệ cho các ngành dùng nước trên cơ sở tỷ lệ phân bổ đã được quy định trong tình huống đủ nước. Theo nguyên tắc này, các ngành đều chịu lượng nước thiếu hụt theo đúng tỷ lệ đã được phân bổ và phải điều chỉnh nhu cầu nước của ngành sao cho thích hợp với lượng nước được phân bổ. Ba nguyên tắc phân bổ nêu trên có thể áp dụng riêng biệt hoặc phối hợp theo từng trường hợp cụ thể của từng nguồn nước và điều kiện kinh tế – xã hội của vùng được quy hoạch.
Ðể thực hiện tốt công tác lập quy hoạch phân bổ TNN, cần thiết phải tăng cường ứng dụng các công cụ tính toán kinh tế để đánh giá hiệu quả sử dụng nước; tăng cường năng lực cho các cơ quan, đơn vị thực hiện lập quy hoạch TNN, bao gồm đầu tư về trang thiết bị, công cụ phần mềm và nguồn nhân lực phục vụ việc lập quy hoạch TNN./.
(Mai Phú Lực)
